Poldergeesten in BKZ

(Foto: Greet Van Aerde)

Bovenstaande tekst schetst het probleem van de polder in het licht van de huidige maatschappelijke ontwikkelingen. Een groeiend klimaat,-milieu,-en natuurbesef, leidt ertoe dat er vele maatschappelijke actoren (groepen) - vaak met tegengestelde belangen - een aanspraak maken op het polderland.

Deze - ooit ruige steriele schorrevlakte, herschapen door mensenwerk - ligt er ogenschijnlijk bij als een mooie slaapster, hoewel zij innerlijk woelige nachten en zelfs dagen beleeft. Het is een worsteling om de ruimte. Toch geeft zij haar geheimen, zielenroerselen en dromen niet vrij.

Hier proberen wij deze geheimen enigszins te verhelderen en maken wij een staat op van de problematiek.

(Foto: website Polder van het Land van Waas)

Wat zijn polders en wateringen

 (gebaseerd op de website van de Provincie Oost-Vlaanderen  Polders en wateringen). Aanvullingen op de ontleende tekst in deze rubriek worden cursief weergegeven).

Polders en wateringen (dat is de officiële benaming) zijn openbare besturen, die autonoom beslissingen nemen en werken aan en rond de  waterlopen in hun werkingsgebied. Deze gebieden zijn wettelijk vastgelegd. Over geheel Vlaanderen zijn er 58 polders (Overwegend in West en Oost Vlaanderen en Provincie Antwerpen).

(Polders in Vlaanderen)

In Oost-Vlaanderen zijn er momenteel nog 28 polders. De Polder van het Land van Waas is op één na, de grootste polder in Oost-Vlaanderen met een areaal van +/- 13.000 ha. Verondersteld wordt dat het hier gaat om de globale oppervlakte van het Linkerschelde-oevergebied. Volgens de MLSO- site Maatschappij Linkerscheldeoever voor het haven-grond-en industrialisatiebeleid, beslaat het havengebied +/- 5000 ha, waarvan 2500 ha worden uitgebaat als bedrijventerreinen. Vermoedelijk is het poldergebied in strikte zin dus +/- 8000 ha. De ontvangsten uit de geschotten (zie verder) benaderen trouwens deze oppervlakte (8000 x 25 euro/ha= 200.000 euro.

(Foto: website Polder van het Land van Waas)

Het maatschappelijk belang van deze polder kan niet overschat worden. De polder regelt het watersysteem (de waterhuishouding) van een gebied dat dubbel zo groot is en zou zich uitstrekken tot in Sint-Niklaas en Stekene, zo stelt Dijkgraaf Jan Balliauw. Uit een gesprek met hem putten wij de concrete informatie over de werking van de Wase Polder.

Dankzij het polderbeheer, wordt heel dit gebied en het ommeland behoed voor overstromingen.

In het afgebakende poldergebied beheren de polders de onbevaarbare waterlopen van 2^de en 3^de categorie en polder- of wateringgrachten. De Provincie betaalt de kosten voor het onderhoud van de waterlopen van 2^de categorie en de gemeente betaalt deze voor de 3^de categorie. Het onderhoud van de grachten betalen de polders zelf. Het pompgemaal van de Wase polder wordt  gefinancierd en onderhouden door het bevoegde agentschap van het Vlaams Gewest. (Een gemaal is een pomp (in een gebouw) die water van laag naar hoog kan brengen en water in en uit een gebied pompt of maalt. Met gemalen houdt men het water op het gewenste peil).

 Hoewel de polders en wateringen vroeger hoofdzakelijk waterbeheer uitvoerden voor de landbouw, is er ingevolge de maatschappelijke ontwikkelingen (groeiend klimaat- en milieubewustzijn) een belangrijke taakverruiming. Nieuwe wetgeving bepaalt dat de polders nu ook mee moeten instaan voor integraal waterbeleid, milieu en natuurbeleid. Hun bestuurssamenstelling is  niet meer aangepast. Aldus de provincie Oost-Vlaanderen (die de voogdij uitoefent over de polderbesturen).

Polderdemocratie

Wie bestuurt polders en wateringen?

(Website  Provincie Oost-Vlaanderen)

De polders worden bestuurd door een algemene vergadering. Enkel 'stemgerechtigde ingelanden' kunnen de algemene vergadering bijwonen. Volgens de wetgeving zijn ingelanden zij die een titel hebben van zakelijke rechten (eenvoudig gezegd : de eigenaars). Pachters hebben hier dus geen inspraak. (Volgens de dijkgraaf zijn er geen landbouwers die uitsluitend pachter zijn).

Maar ook niet alle eigenaars hebben stemrecht. Enkel ingelanden met voldoende oppervlakte (vanaf 5 ha) binnen de polder zijn stemgerechtigd.

Eigenaars die niet aan deze vereiste oppervlakte komen, kunnen zich ook groeperen en op deze manier stemrecht verkrijgen. De vergaderingen van de polder zijn niet openbaar.

De Polder van het Land van Waas telt 340 stemgerechtigden. De jaarlijkse Algemene vergadering wordt bijgewoond door een honderdtal leden.

De Algemene vergadering verkiest een bestuur dat bestaat uit zeven leden. Deze voeren de beslissingen van de Algemene vergadering uit onder gezag van de Dijkgraaf, Jan Balliauw, die eveneens verkozen wordt door de Algemene vergadering.

Administratief wordt het Polderbestuur ondersteund door een Ontvanger- griffier, die wordt aangesteld door de Algemene vergadering. Dit betreft een betaalde functie van een universitair.

Middelen en werking

Belastingen

Een polder of watering heeft het recht een belasting te heffen Deze aparte belasting wordt “geschot” genoemd. Het polderbestuur bepaalt de hoogte van de aanslagvoet. Er bestaat een minimumbelasting die kleine grondeigenaars verschuldigd zijn en verder een tarief per hectare.

In de Wase polder bedraagt de belasting 12,5 euro voor een woning en 25 euro/ ha voor landbouwgrond. In het Dienstjaar 2024 bedroegen de ontvangsten uit de polderbelasting (geschotten), 213.033 euro. (Gegevens ons verstrekt door een “ingelande”).

Verder werden boekhoudkundige ontvangsten gerealiseerd voor de ruiming van de waterlopen via het Vlaams Gewest (88.727 euro; waterlopen van eerste categorie  en pompgemaal); de Provincie (85.0407 euro; waterlopen tweede categorie) en de Gemeente Beveren (111.208 euro) en Sint-Gillis (274.000 euro); waterlopen, grachten derde categorie). Globaal heeft de Polder om en bij het miljoen euro ontvangsten.

Uitgaven

De belangrijkste uitgaven gaan naar  wedden personeel (316.257 euro); vergoeding bestuursleden: 44.000 euro; onderhoud waterlopen: 264.948 euro; wegenherstel: 517.346 euro. Als buitengewone uitgave werd 110.329 euro genoteerd voor de aanschaf van rollend materiaal). De totale uitgaven in het betreffende  dienstjaar 2024 bedragen ongeveer 1 miljoen euro. Met het saldo van het vorig dienstjaar wordt de balans afgesloten met een positief saldo van +/- 475.000 euro.

Werking (Website van de Polder van het Land van Waas)

Het veldwerk van de polder wordt door vier arbeiders gedaan. De Polder van het Land van Waas beschikt hiervoor over verscheidene machines zoals een bandenkraan, tractor, klein gereedschap,… De taken van deze arbeiders zijn o.a. onderhoudswerken aan de waterlopen  zoals reitwerken (=maaien), slibruimingswerken, oeververstevigingswerken,… Verder moeten er wegen hersteld worden, bermen gemaaid,… De Polder van het Land van Waas besteedt ook veel werk uit omdat er dikwijls specifieke vakkennis nodig is zoals bij het opmetsen van duikers, brugjes leggen,…

De vier arbeiders zijn ook sluis- of dijkwachter. Dit wil zeggen dat ze instaan voor de bediening van de pompgemalen, stuwen en sluizen.

Voor het administratieve werk wordt de ontvanger-griffier op kantoor bijgestaan door een deeltijds bediende.

Het ganse poldergebied kampt met een groot probleem van zwerfvuil en sluikstorten. Er wordt gevreesd dat het probleem van het sluikstorten nog zal toenemen, de tendens dwingt helaas tot die conclusie. Als een stort aangetroffen wordt, wordt dit direct doorgegeven aan de politie. De Polder Land van Waas werkt samen met de gemeenten om hierin streng op te treden.

Interne audit schetst vernietigend beeld van het bestuur in drie Oost-Vlaamse polders

“Gebrekkige interne controle”, “risico op fraude en belangenvermenging”, “niet altijd nauw nemen met gemaakte afspraken en wettelijke termijnen”. Het zijn maar enkele bevindingen uit een interne audit die de Vlaamse Milieumaatschappij heeft laten uitvoeren over de werking van sommige polderbesturen in Oost-Vlaanderen. De Polder van het land van Waas was geen voorwerp van deze audit. Wel wijst de audit op mogelijke mistoestanden in de polderbesturen in het algemeen.

Zo was er in 2018 ook in de Wase polder enig tumult omtrent het functioneren van de toenmalige dijkgraaf. Door de Algemene vergadering  werd een onderzoek gevraagd naar bepaalde praktijken van de dijkgraaf. Er werd gefluisterd dat het lokale gemeentebestuur en de Tabaknatie hem de hand boven het hoofd hielden. De dijkgraaf is uiteindelijk afgetreden (zie: De Standaard, 29 maart 2018, De dijkgraaf wankelt, en  Het Nieuwsblad, 9 april 2018, Muiterij in de polders na beschuldigingen van pesterijen, seksuele intimidatie en zelfverrijking).

Modernisering

(toetsing van de situatie in de Wase polder op basis van het artikel van Pieter Lesaffer,  De Standaard, 27 juli 2022, Middeleeuwse’ polderbesturen vechten voor hun voortbestaan). Aanvullingen op de ontleende tekst in deze rubriek, worden cursief weergegeven.

 In het verleden waren er al denkoefeningen om de polders en wateringen om te vormen tot slagkrachtigere, modernere en democratischere besturen dan zij tot nu toe zijn. Nochtans waren de polders (het poldermodel) ooit geroemd als oudste democratische instellingen van Europa. (Tim Soens, De Standaard, Polderbesturen zijn geen slag in het water, 1/8/2022). Het waren echter de grootgrondbezitters die het reilen en zeilen van de polder bepaalden. Deze feodale structuur strookte niet met de principes (vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid) van de Franse revolutie (1789). Toch besliste de Franse overheerser, de “polders en wateringen” te handhaven, nav een grote overstroming (1808).

De klimaatverandering (met risico’s van droogte en overstromingen) alsook de recente PFOS problemen (o.m. Zwijndrecht) dwingen de overheid om een meer integraal waterbeleid (met aandacht voor de waterkwaliteit)  te ontwikkelen. Tot nog toe waren de meeste mensen in het geheel niet betrokken bij de werking van de polders.

De huidige problemen nopen ertoe, de zeggenschap over het waterbeheer te verbreden en aangepaste overlegorganen te creëren dicht bij de mensen en het water.

(Foto:  Google Earth)

Hervormingsvoorstellen op Vlaams niveau

Als het van de vorige Vlaamse Regering had afgehangen, zou er een einde komen aan de polderbelasting. In één beweging wou de destijds bevoegde minister (Zuhal Demir – NVA) ook de oubollige polderbesturen zelf grondig hervormen, wegens te versnipperd en te ondemocratisch. Maar de besturen geven zich niet zomaar gewonnen. ‘Niemand kent de gebieden beter dan wij.’, zo stellen zij.

‘Perverse gevolgen’

De kritiek op de aparte structuren zwelt aan. In de vorige legislatuur trok ook Open VLD in het Vlaamse Parlement aan de alarmbel.

Probleem is dat woongebieden zich uitbreiden tot in het poldergebied.

Deze bewoners betalen dus een polderbelasting, andere bewoners buiten dit gebied worden daaraan niet onderworpen.

 Zo kregen bewoners van een wijk in Sint-Gillis, deelgenoot in de Wase polder)  in 2018, een aanslagbiljet van 10 euro in de bus, wat als onterecht werd beschouwd. Er zou tegenover dat bedrag geen goede dienstverlening bestaan. Bewoners van nieuwe wijken beseffen echter niet dat zij in een oorspronkelijk poldergebied wonen. Iedereen is erbij gebaat dat er geen overstromingen plaatsgrijpen. Gemeenteraadslid Daniels (toen NVA-oppositie, nu burgemeester) heeft deze casus aangegrepen, (wellicht in het heet van de verkiezingsstrijd) om kritiek te formuleren op de inefficiënte werking van de Polder, de slechte functionering van de toenmalige dijkgraaf (uitkering van te hoge vergoeding en onregelmatige praktijken ivm verkoop van gronden,…) (zie: https://sint-gillis-waas.n-va.be/nieuws/gebruik-polderbelasting-effectief-voor-polder).

De kwestie gaat ook verder dan die belasting. Een polderbestuur is eigenlijk een soort baronie waarin de eigenaars zelf de macht hebben, zonder tussenkomst van een parlement of gemeenteraad. In de praktijk bestaat het bestuur voornamelijk uit landbouwers aangezien je een minimum aan grond moet hebben om erin te zetelen. Sommige burgemeesters vinden deze regeling niet meer van deze tijd en zijn ook van oordeel dat er geen enkele democratische controle is op de werking van die polderbesturen.’

Expertenpanel

In het regeerakkoord (legislatuur 2019-2024) had de Vlaamse regering zich voorgenomen om de polderbelasting af te schaffen en om tegelijk een einde te maken aan de versnippering van het waterbeleid. Dat laatste stond ook in de aanbevelingen van een expertenpanel om overstromingen in Vlaanderen te voorkomen. Nu zijn zowel de polderbesturen als gemeenten en provincies bevoegd voor de waterlopen, bovenop de Vlaamse Waterweg en de Vlaamse Watermaatschappij.

De verschillende voorstellen daarover werden besproken met verschillende actoren. Volgens regeringsbronnen was het effectief de bedoeling om de polderbesturen te integreren in ofwel de provincies ofwel de Vlaamse overheid.

Naar Nederlands voorbeeld

De polderbesturen hebben bij monde  van de Vereniging van Vlaamse Polders en Wateringen (VVPW), de belangenvereniging  van de polders, zelf een voorstel tot hervorming gedaan, waarbij ze een voorbeeld nemen aan de Nederlandse waterschappen. Dat zijn grotere gehelen, maar voor de rest gelijkaardig aan de polders en wateringen.

In dat scenario zouden de polders van 58 naar elf waterschappen gaan.

Het ‘middeleeuwse’ model zou daarbij wel blijven bestaan, waarbij de eigenaars zelf het bestuur kiezen. ‘Dat is in de Nederlandse waterschappen ook het geval’, ‘En die gelden internationaal als een voorbeeld van goed waterbeleid.’

Dijkgraaf Jan Balliauw is evenwel niet gewonnen voor het Nederlands model en is voorstander van kleinschaligheid.

Hervormingsvoorstellen op provinciaal niveau

Interessant denkwerk werd eveneens geleverd door de Provincie Oost-Vlaanderen.

Reeds in 2006 werd een expertengroep samengesteld om aanbevelingen te formuleren ter modernisering van de polders en wateringen. (Bron: (Microsoft Word - Modernisering van polders en wateringen - rapport 30 juni \205)

 In de analyse van de knelpunten stelde deze expertengroep:

“polders en wateringen zijn in hun huidige vorm, sterk verouderde instellingen met een conservatieve samenstelling, waarbij de besturen in hoofdzaak uit landbouwers zijn samengesteld…. De huidige samenstelling van de bestuursorganen is dus niet voldoende representatief en de samenstelling dient te worden aangepast aan de verruimde taakstellingen…”

De expertengroep heeft vervolgens 4 pijlers geformuleerd ter modernisering

1. Een rationele geografische afbakening (dit zou neerkomen op de fusie van bepaalde polders)
2. De installatie van representatieve bestuursorganen
3. Een grotere deskundigheid via administratieve ondersteuning
4. Meer transparantie en efficiënte financieringskanalen

Binnen dit bestek interesseert ons vooral de noodzaak tot organisatie van meer representatieve bestuursorganen.

Volgende aanbevelingen werden geformuleerd:

De polder wordt bestuurd door een Polderraad, het Poldercollege en de Dijkgraaf.

De Polderraad is de emanatie van de eigenaars en gebruikers, de lokale besturen en deskundigen.

Die nieuwe polderraad zou moeten samengesteld zijn uit 3 categorieën van belanghebbenden:

1. Lokale en provinciale besturen. Deze vertegenwoordigen alle inwoners, ongeacht of zij er eigendom hebben of niet
2. Eigenaars en gebruikers. Tot heden is het inderdaad zo dat pachters en andere gebruikers geen inspraakrecht hebben. Om dit mogelijk te maken zijn meer gedetailleerde gegevens over het grondgebruik noodzakelijk (zie ons pleidooi daarvoor verder in de tekst)
3. Vertegenwoordigers van de actieve milieu – en natuurverenigingen
4. Vertegenwoordigers van actoren met een specifieke opdracht (watermaatschappij, havenorganisatie, toerisme,..
5. Deskundigen uit Vlaamse Gewest: leefmilieu, openbare werken, landbouw, Ruimtelijke ordening,…)

Een dergelijke raad zou uit een 45-tal leden bestaan.

Dit is bij ons weten, tot nog toe, het meest verstrekkende voorstel tot hervorming van het polderbestuur.

Het komt neer op de “socialisering” van de polder: alle maatschappelijke groepen krijgen inspraak in het polderbeleid.

(Grote Geule Kieldrecht, website Polder van Waas)

Terug naar de Wase polder

Eigendomsverhoudingen

De Wase polders zijn ontstaan in de vroege Middeleeuwen door indijking van schorren (alluviale gebieden) langsheen o.m. de Schelde (tweede helft van de 10^de eeuw). Op de hoger gelegen gedeeltes (terpen), ontstonden de dorpen.

Het waren de feodale heren (vazallen van de koning of de Graven van Vlaanderen, die het initiatief namen om een bepaald gebied in te dijken.

De adel  schonk (voor welke reden dan ook) af en toe eens een schorregebied aan een abdij of verkochten de gewonnen gronden, zoals zij op hun beurt ook adellijke titels kochten.

Beverenpolder ontstond nadat de graaf van Vlaanderen de alluviale vlakte had verkocht aan Stephanus van Liedekerke, Joos Vijt, Hendrik Symaere en Geeraerts Buyssinck. Sommigen zijn ons nog welbekend. De polders van Kallo en Melsele kwamen op gelijkaardige wijze tot stand. (Zie: Verelst, B. , Polderbesturen in het Waasland gedurende de Franse tijd, 2000-2001, thesis UGent, https://www.ethesis.net) 

Er zij o.m. ook verwezen naar Poschet en Verwerft, Braderick, Heren en pachters in de polder van Vrasene, 2024. De hier geschetste geschiedenis is ook exemplarisch voor het ontstaan van andere polders.

In 1260 was er de inpoldering van Saeftinghepolder door de monniken van de Cisterciënzerabdij Ter Duinen. Deze polder omvatte het Verdronken Land van Saeftinghe en de huidige polders op grondgebied van Kieldrecht, Verrebroek, Meerdonk, Doel en Kallo. Dit zijn polders als Kieldrechtpolder, Oud Arenbergpolder, Doelpolder, ... (Website Polder van het land van Waas)

Andere historische wendingen (o.m. de Franse revolutie – 1789: de overgang van het Ancien régime naar de verlichting, de moderniteit en de rationaliteit) hebben mee geleid tot verkoop (en het gesjacher daarrond) van kerkelijke eigendommen.

Doorheen de tijd is er dus een versnippering, privatisering (of mooier gezegd een herverdeling) van het grondbezit gebeurd. De mate van herverdeling van deze gronden is een indicatie van de democratisering van het grondbezit. Voor een evolutie van het grondbezit tijdens het Ancien régime en de periode daarna, verwijzen wij naar W. Vande Sompele, Tussen landbouw en de markt, De rurale middenstand in Doel 1614-1900, Doctoraat, Universiteit Antwerpen,  2021). Terloops: Ook Rubens had eigendommen in de Doelpolder en was dus “ingelande” met stemrecht in het polderbestuur.

Door een fusie van hogervermelde polders werd in 1973  'De Nieuwe Polder van het Land van Waas' opgericht. Dit gebeurde bij Koninklijk Besluit op 11 juli 1973. (Het betreffende KB is niet eens opgenomen in de officiële databank van het Belgisch Staatsblad en  werd na lang zoeken ter beschikking gesteld door de Provincie Oost-Vlaanderen. Zie Naslagwerken: Officiële documenten ivm het Polderbeheer)

Over de actuele eigendomsverhoudingen  is vooralsnog weinig publiek geweten en het polderbestuur is daarover ook zeer terughoudend omwille van privacy-redenen. De Polder van het Land van Waas heeft dus in dit opzicht zijn naam niet gestolen. Informatie hierover blijft in “waas” gehuld. Het grondaandeel van overheden (Vlaams Gewest, lokale overheden: Gemeente en OCMW) in het polderareaal kan toch geen geheim zijn. Maar ook de door de overheid gesubsidieerde vereniging Natuurpunt, die altijd staat op transparantie, heeft na verscheidene verzoeken, niet meegedeeld welke de totale oppervlakte is van de in eigendom verworven kavels.

Toch is deze informatie essentieel voor het voeren van een sociaal grondbeleid, waarbij rekening wordt gehouden met de verschillende belangen van de stakeholders (eigenaars, eigenaars-landbouwers; landbouwers-pachters; natuurverenigingen; jagers; recreanten; fietsers; wandelaars;….). Ook de ontwikkeling en de belangen van de industrie en de haven vormen  een grote uitdaging voor de polder, als landbouwgebied.

In bepaalde polders (of deze problematiek zich ook stelt in de Wase polder is ons niet bekend) leeft er een conflict tussen Natuurpunt (gesubsidieerd door de overheid) en de grootgrondbezitters) die ook de natuur opeisen als jachtgebied. Zij beschouwen die natuurvrienden als “ecoterroristen (zie: De Standaard van 25 juni 2024,  Europa start “diepgaand onderzoek” naar Vlaamse steun voor Natuurpunt na klacht van grootgrondbezitters)

Ook de “boerende boeren” zien Natuurpunt als concurrent. Natuurpunt kan gronden aankopen (met overheidssubsidies) aan prijzen waartegen de boeren niet kunnen concurreren.

Waar de landbouwers en natuurvrienden in principe bondgenoten zouden kunnen zijn (de hoeders van de natuur; les gardiens de la nature), hebben de natuurvrienden gekozen voor een coalitie met de industrie en de “haven”. Het Antwerps havenagentschap zou medewerkers van de natuurvereniging sponsoren om het beleid (beheer) van de artificieel gecreëerde natuurgebieden (de zgn. natuurcompensatiegebieden) uit te werken.

(Natuurgebieden, website Natuurpunt)